जागतिक दुर्लक्षीत उष्णकटिबंधीय रोग दिवस (NTD) 30 जानेवारी 2023
भंडारा दि. 16 : जागतिक आरोग्य संघटनेने 30 जानेवारी हा दिवस जागतिक दुर्लक्षीत उष्णकटिबंधीय रोग दिवस (NTD) म्हणून साजरा करण्याचे ठरविले आहे. जगभरात या आजाराचे नियंत्रण व निर्मुलन करण्याकरिता प्रत्येकाला आवाहान करायचे आहे. जागतीक आरोग्य संघटनेन 2023 पर्यत या आजाराचे निर्मुलन करावयाचे उदिष्टे ठरविलेले आहे. या आजाराचा जास्त प्रादुर्भाव आफ्रिका, आशिया आणि अमेरिका या खंडामध्ये आढळून येते. विकसनशिल प्रदेशामध्ये याचे प्रमाण सर्वसामान्य आहे. उष्णकटिबंधीय आजारामध्ये एकून 19 आजारांचा समावेश होतो. हे सर्व आजार विषाणू, जिवाणू व परजिवी जंत या सारख्या विविध रोग जंतामुळे पसरतात. या आजारामुळे अब्जाहून अधिक लोक प्रभावित होतात. ज्या भागामध्ये नागरिकांना स्वच्छ पाणी किंवा मानवी कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्याकरिता सुरक्षित मार्ग उपलब्ध नाहीत, त्या ठिकाणी पर्यावर्णीय असंतुलन व आर्थिक दृष्ट्या दुर्बल घटकामध्ये जास्त प्रादुर्भाव आढळून येतो.
महाराष्ट्रात सद्यस्थितीत कुष्ठरोग (LEPROSY) व हत्तीरोग (Lymphatic Filariasis) या आजाराचे नियंत्रण व निर्मुलन 2030 पर्यंत करण्याचे उदिष्टे दिलेले आहे. भंडारा जिल्हयात हत्तीरोगाचा जास्त प्रादुर्भाव आढळून येतो त्यामागील कारणे म्हणजे भात शेती, शिंगाडे तलाव, उघडया नाल्या सांडपाण्याच्या विल्हेवाटाची योग्य सुविधा नसल्याने रोगाचा प्रसार आढळून येतो. या रोगाच्या दुरिकरणाकरिता जिल्हयामध्ये सन 2004 पासून हत्तीरोग दुरिकरण मोहिम राबविण्यात येत आहे. त्यामध्ये सर्व 93 टक्के लोकांना प्रत्यक्षक्ष गोळया खाऊ घालण्यात येतात.
हत्तीरोग (filariasis)
हत्तीरोग हा एक सुतासारखा माइक्रोफायलेरिया कृमीमुळे होणारा रोग असून याचा प्रसार क्युलेक्स डासांच्या मादीमळे होतो. क्युलेक्स डासांची मादी मणुष्याला चावल्यामुळे हत्तीरोगाच्या कृमीचा शरीरात प्रवेश होऊन 8 ते 18 महिण्याच्या कालावधीत खालील लक्षणे दिसून येतात. लोकांना बाह्य दृष्टीने जरी बरे वाटत असले तरी त्यांचे शरिरात हत्तीरोगाचे परजिवी जंतू असू शकतात. हत्तीरोगाचे परजिवी जंतू यामुळे लसीकाग्रंथी / लसिका वाहिन्यामध्ये अडथळा निर्माण झाल्यास किंवा त्यांना इजा झाल्यास त्यातील लसीका द्रव अवयवांमधून नीट वाहू शकत नाही व तो शरीराच्या विशिष्ट भागामध्ये साचतो. (उदा. हात/पाय) जर हा अडथळा हत्तीरोगाच्या जंतूमुळे निर्माण झाला असेल तर त्यास हत्तीरोग असे म्हणतात. यात शरीरातील विविध अवयवांवर लसीका द्रव साचल्यामुळे सूज येते. उदा. वक्षस्थळे, पुरुष व स्त्री गुप्त अवयव, हात, पाय जसाजसा कालावधी वाढत जातो. तशीतशी ही सूज विद्रुपता धारण करु लागते व रुग्णाला खूप शारीरिक व मानसिक त्रास सहन करावा लागतो.
हत्तीरोग म्हणजे काय ?
Ø लसिकेचा हत्तीरोग हत्तीपाय या नावाने ओळखला जातो
Ø याची लागण सहसा खुप आधी झालेली असते.
Ø वर्षानुवर्षे याची लक्षणे दिसून येत नाहीत तथपि लसिका संस्थेत बिघाड होतो.
Ø लसिकेचा हत्तीरोग दो-यासारखा, पूर्ण वाढ झालेल्या हत्तीरोगाच्या परोपजीवी मुळे होतो. असे पूर्ण वाढ झालेले जंतू (नर व मादी) लसिकाग्रंथीत राहतात व मादी जंतू लाखो लहान जंतूंना जन्म देते ज्यास मायक्रोफालेरीस म्हणतात.
Ø हे मायक्रोफायलेरीया रात्रीच्या वेळी रुग्णाच्या रक्तप्रवाहात फिरत राहतात आणि नंतर डासाच्या चावण्याने दुसऱ्या व्यक्तीकडे प्रसारीत होतात. प्राथमिक अवस्थेत या रोगाची लक्षणे दिसून येत नसल्याने मायक्रोफायलेरीया असणारी व्यक्ती ओळता येत नाही आणि अशा व्यक्तींमुळे समाजात हत्तीरोगाचा डासामार्फत प्रसार चालू राहतो.
Ø रोगाची लागण झालेल्या व्यक्तीचे पाय सूजतात, लसिकाग्रंथ, लसिका वाहिनी प्रसरण पावतात आणि शेवटच्या टप्यात लसिका संस्था बिघडल्याने अंडवृध्दी होते.
Ø हत्तीरोगाची लागण झालेल्या व्यक्तीस वारंवार तीव्र लक्षणासह आजारपण (Adenolymphangitis) येते. यामध्ये ताप येणे व सूज आलेल्या शरीराचा भाग लालसर होऊन वेदना होणे अशी लक्षणे दिसुन येतात व अशा वेळोवेळी येणा-या आजारपणानंतर हत्तीपायाची वाढ होते.
हत्तीरोगाचे लक्षणे : 1) अंगावर खाज येणे, पूरळ येणे, वारंवार ताप येणे, हातापायावर सुज येणे. 2) अंडवृदधी होणे 3) जननेंद्रयावर सूज येणे.
हत्तीरोगाचा प्रसार
हत्तीरोग हा डासांमुळे फैलावणारा रोग असून क्यूलेक्स डासाची मादी याचा प्रसार करण्यास कारणीभूत असते. जंतू असलेली मादी चावल्यास प्रत्येक वेळेस संसर्ग होतोच असे नाही. कारण हत्तीरोगाचे जंतू हे मादी मार्फत त्वचेवर सोडले जातात. त्यानंतर जंतूना स्वतः त्वचेवर जखम/छिद्र शोधून आत शिरण्याचे काम करावे लागते. डासाच्या वारंवार चावल्यानंतर काही व्यक्तींनाच हत्तीरोगाची लागण होते.
हत्तीरोगाचा प्रादुर्भाव
जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार जगात 12 कोटी लोकांना या रोगाची लागण झालेली आहे. त्यापैकी 40% हत्तीरोग रुग्ण भारतातच आहेत. या रोगाने रुग्ण दगावत नसला तरी त्यास अत्यंतिक शारीरिक व मानसिक त्रासाला सामोरे जावे लागते. हा रोग झाल्यावर बरा होत नसल्याने रुग्णाची त्यातून सुटका नसते. विद्रुप अशी शारिरीक विकृती घेवून जगताना त्यांच्या मनात शरमेची भावना निर्माण होते. अंडवृध्दी मुळे पुरुषांच्या वैवाहीक जीवनात अडथळा निर्माण होऊ शकतो. तसेच सण नेहमीप्रमाणे काम धंदा नीट न करु शकल्याने अर्थाजनातही बाधा येऊ शकते. पर्यायाने याचा परिणाम म्हणजे देशाच्या एकुण मनुष्यबळामध्ये घट होते. या सर्व बाबींचे गांभिर्य लक्षात घेवून राष्ट्रीय हत्तीरोग निर्मुलन कार्यक्रम हा 1955 पासून सुरु असून त्या अंर्तगत रात्र सर्वेक्षण करुन जंतू असलेले रुग्ण शोधने व त्यांना डी.ई.सी. गोळयांचा उपचार देणे. डासोत्पत्तीस्थानाचे नियंत्रण व निवडक डासोत्पत्ती स्थानावर अळीनाशकाची फवारणी व डासोत्पत्ती स्थानांमध्ये डास अळी भक्षक गप्पी मासे सोडणे. हत्तीरोग दूरीकरणासाठी दरवर्षी हत्तीरोग समस्याग्रस्त भागात एक दिवसीय डी.ई.सी. व अल्बेंडाझोल गोळयांची सामुदायिक औषधोपचार मोहिम (एम. डी.ए) राबवून देशातून हत्तीरोग दूरीकरण करण्याचा संकल्प आहे.
हत्तीरोग टाळण्याकरिता नागरिकांनी काय करावे ?
Ø एक दिवशीय सामुदायिक औषधोपचार मोहीम अंर्तगत सर्व पात्र लाभार्थ्यांनी डी.ई.सी, आयव्हरमेटीन गोळयांची एक मात्रा वयोगटानुसार सेवन करावी.
Ø घराभोवती असलेली डासोत्पत्ती स्थाने नष्ट करावीत.
Ø डास चावणार नाही यासाठी मच्छरदाणीचा वापर, डासांना पिटाळून लावणा-या उदबत्ती / रसायनाचा वापर,दारे खिडक्यांना जाळी बसविणे. हत्तीरोगाचा प्रसार क्यूलेक्स नावाच्या डासांमुळे होतो. हे डास साठलेल्या घाणपाण्यामध्ये अंडी घालून वाढतात. त्यामुळे घराभोवती डासोत्पत्ती स्थाने होऊ नयेत याची काळजी घ्यावी.
Ø हत्तीरोगाचा प्रसार रोखण्यासाठी डासोत्पत्ती स्थाने नष्ट करावीत. गटारे वाहती करावीत व खड्डे बुजवावेत.
Ø सेप्टीक टॅकच्या टाक्यांना घट्ट झाकणे बसवावीत व व्हेंट पाईपच्या वरच्या टोकाला जाळी बांधावी.
Ø झोपतांना किटक नाशक भारित मच्छरदाणीचा वापर करावा.
Ø घराच्या दारे व खिडक्यांना जाळया बसवाव्यात.
